Türkiye'de yüzde 30'lar civarında seyrettiği tahmin edilen kayıt dışı ekonomi nedeniyle 2007 yılında devletin vergi ve sosyal güvenlik sisteminin yıllık sigorta primi kaybının en az 51 milyar YTL civarında olduğu tahmin ediliyor.
Devletin alamayacağı vergi tutarı 32 milyar, SSK, Bağ-Kur ve işsizlik sigortası primi kaybı ise 19 YTL'yi bulacak. Türkiye kayıt dışı ekonominin ve kayıt dışı çalışanların oranını her yıl 2 puan aşağı çekebilmeyi başarırsa 10 yıl içinde 182 milyar YTL vergi, 50 milyar YTL de sigorta primi olarak toplam 232 milyar YTL'lik ek kaynak sağlayabilecek.
ATO'nun hazırladığı ''Kayıt Dışı 2007'' raporuna göre kayıt dışı ekonominin Türkiye'deki boyutuyla ilgili olarak, hesaplama yöntemine göre araştırmacılar GSMH'nin yüzde 2'siyle yüzde 137'si arasında değişen oranlarda ve birbirinden çok farklı sonuçlar ortaya çıkarıyor. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan imzasıyla, 4 Ekim 2006 tarihli Resmi Gazete'de yayımlanan ''Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele (KADİM) Projesi''yle ilgili genelgede (2006/28) Türkiye'de kayıt dışı ekonominin GSMH'nin yüzde 50'sinden fazla olduğu tahminine yer verildi. Maliye Bakanlığı Hesap Uzmanları Kurulu, endüstriler arasında mal ve hizmet akımını gösteren
INPUT-OUTPUT
tablolarını esas alan bir modelleme çerçevesinde Türkiye'deki kayıt dışı ekonominin GSMH'ye oranını yüzde 30 olarak hesapladı. Bazı uluslararası araştırmalarda ise Türkiye'deki kayıt dışı ekonominin GSMH'ye oranı yüzde 32-34 oranları arasında hesaplanıyor. Kayıt dışının ekonomi üzerinde doğrudan ve dolaylı olarak bir çok olumsuz etkisi bulunuyor. En doğrudan etkilerin başında devletin tahsil edemediği vergi ve sigorta primleri geliyor.
KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN MALİYETİ
Türkiye İstatistik Kurumunun (TÜİK) işgücü istatistikleri kapsamında hesapladığı kayıt dışı çalışanların oranı yüzde 50 düzeyinde seyrediyor. Türkiye genelinde çalışan 22,6 milyon kişinin 10,9 milyonu herhangi bir sosyal güvenlik sistemine kayıtlı olmadan çalışıyor. Bunların yaklaşık 3 milyonunu tarım kesiminde yaygın olan ve yasal olarak herhangi bir sosyal güvenlik sistemine kaydolması gerekmeyenler oluşturuyor. Geri kalan 7,9 milyon kişi ise yaptıkları iş nedeniyle SSK veya Bağ-Kur'a kayıtlı olmaları ve dolayısıyla kazançları nedeniyle vergi ödemeleri gerekiyor.
KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN PRİM KAYBI 19 MİLYAR YTL
Bir sosyal güvenlik sistemine kayıtlı olmayanların 2 milyon 574 bini ücretli, 1 milyon 635 bini ise yevmiyeliler oluşturuyor. Bu kapsamdaki toplam 4 milyon 209 bin kişinin yasalar gereğince SSK'ya kayıtlı olması, SSK ve İşsizlik Sigortası Primiyle gelir ve damga vergisi ödemeleri gerekiyor. Şu anda uygulamada bulunan asgari ücret üzerinden SSK'ya kayıtlı bir çalışan için yılda ortalama 2 bin 253 YTL SSK ve 202 YTL İşsizlik Sigortası Primi ödeniyor.
Buna göre kayıt dışı çalışan ücretli ve yevmiyeliler yüzünden yıllık toplam prim geliri kaybı 9,5 milyar YTL'si SSK, 852 milyon YTL'si de işsizlik sigortası olmak üzere toplam 10,3 milyar YTL'yi buluyor. Kayıt dışı çalışan 323 bin işveren ve 3 milyon 368 bin kendi hesabına çalışanın ise yasalar gereğince Bağ-Kur'a kaydolmaları gerekiyor. Bu kapsamdakilerin toplamı 3 milyon 609 bini buluyor. En düşük basamaktan Bağ-Kur primi ödeyen bir Bağ-Kur üyesi yılda 2 bin 223 YTL ödüyor.
Bu kapsamdakilerin kayıtlı hale getirilmesi halinde Bağ-Kur'un elde edebileceği prim geliri yıllık 8 milyar 207 milyon YTL olarak hesaplanıyor. Türkiye'nin kayıt dışı istihdamı ve ekonomiyi bir anda tümüyle yok etmesi beklenmiyor. Ancak bu oranları kademeli olarak indirmek bile sosyal güvenlik sisteminin prim ve Devletin vergi gelirlerini göz ardı edemeyecek şekilde artırabilecek.
KAYITDIŞININ VERGİ KAYBI
Türkiye'de devlet son yıllarda GSMH'nin yüzde 25'i oranında vergi tahsilatı yapıyor. Kayıt dışı ekonominin GSMH'ye oranı yüzde 30 kabul edilirse, 2006 yılında bu nedenle devletin alamadığı vergi 30,3 milyar YTL düzeyinde hesaplanıyor. 2006 yılında kayıt dışı istihdam nedeniyle uğranan prim kaybı ise 17 milyar YTL civarında bulunuyor. Devlet bu yıl 158 milyar YTL vergi toplamayı amaçlıyor. Yüzde 30'luk kayıt dışı ekonomi nedeniyle toplanamayacak vergi ise 32 milyar YTL olarak tahmin ediliyor. Bu yıl devletin kayıt dışı çalışmadan kaynaklanacak, 18,5 milyar YTL'lik prim (SSK, Bağ-Kur ve İşsizlik Sigortası Fonu) eklendiğinde toplam yıllık vergi ve prim kaybı 50,5 milyar YTL'ye ulaşıyor.
KAYIT DIŞI KADEMELİ OLARAK AZALTILIRSA
Türkiye'nin kayıt dışını bir anda yüzde 10'lu oranlarda olduğu tahmin edilen gelişmiş ülkeler düzeyine indirmesi beklenmiyor. Ancak bir program kapsamında kayıt dışı ekonominin ve istihdamın tedrici olarak her yıl belli bir oranda aşağı indirilmesi halinde bile önemli bir kamu geliri elde edilme olanağı bulunuyor. Yapılan hesaplamalara göre eğer Türkiye kayıt dışı oranını her yıl GSMH'ye oran olarak 1,5-2 puan azaltabilirse 10 yıl içinde gelişmiş ülkeler düzeyine inebilecek.
Araştırma kapsamında, Türkiye ekonomisinin yılda ortalama yüzde 5 oranında büyümesi, kayıt dışı ekonominin GSMH'ye oranının yılda 2 puan azaltılması ve genel bütçe 2006 yılında yüzde 24,5 olan vergi gelirlerinin GSMH'ye oranının (dar anlamda vergi yükü) sabit kalması halinde fazladan elde edilebilecek vergi geliri ve kayıt dışı istihdam oranının her yıl 2 puan azaltılması halinde sağlanacak ek sigorta primi geliri hesaplandı.
10 YILDA ELDE EDİLEBİLECEK VERGİ GELİRİ
Kayıt dışı ekonomi nedeniyle en fazla etkilenen gelir, kurumlar, dahilde alınan mal ve hizmet vergileriyle (KDV ve ÖTV) damga vergisini dikkate alındı. Söz konusu vergiler toplam vergi gelirlerinin yüzde 75'ine yakın bir büyüklük oluşturuyor. GSMH'ye oranı ise yıllara göre değişiklik göstermekle birlikte son yıllarda yüzde 18 civarında seyrediyor. Türkiye ekonomisi her yıl yüzde 5 oranında büyür ve buna paralel olarak da kayıt dışı ekonominin GSMH'ye oranı 2 puan düşürülebilirse Türkiye 10 yıllık dönemde fazladan toplam 181,8 milyar YTL'lik vergi geliri tahsil edilebilecek.
KAYITDIŞI İSTİHDAM ORANI 2 PUAN AZALTILIRSA
Ücretli, yevmiyeli, işveren ve kendi adına çalışanlar arasındaki kayıt dışı işsizlik oranın da her yıl 2 puan azaltılarak 10 yıl sonra yüzde 20'ye indirilmesi halinde elde edilecek sosyal güvenlik primi tutarını da hesaplandı. Toplamda yüzde 48,5 olmakla birlikte, geçen yıl kasım ayında 7 milyon 900 bin kişi olan kayıt dışı çalışan ücretli, yevmiyeli, işveren ve kendi hesabına çalışanlar arasındaki kayıt dışılık oranı ise yüzde 40 olarak gerçekleşti.
Bu oranın her yıl 2 puan düşürülmesi, kayıt dışı çalışan sayısının yılda ortalama yüzde 6,4 oranında azaltılmasına bağlı bulunuyor. Dolayısıyla kayıt altına alınan çalışan başına devletin yılda ortalama 2 bin 347 YTL prim geliri elde edildiği dikkate alındığında kayıt dışı istihdam oranı yılda 2 puan azaltılarak 10 yılda 2007 yılı fiyatlarıyla toplam 50,2 milyar YTL'lik sigorta primi elde etme sansı bulunuyor. Kayıt dışı çalışan ücretli, yevmiyeli, işveren ve kendi hesabına çalışanların oranında her 2 puanlık düşüş 2007 yılı fiyatlarıyla 720 milyon YTL'lik SSK, İşsizlik Sigortası ve Bağ-Kur prim geliri elde edilmesine yardımcı olacak.